سل (توبرکلوزیس یا  TB)

سل نوعی عفونت باکتریایی است که از طریق استنشاق قطرات ریز سرفه یا عطسه یک شخص آلوده[1] منتقل می­شود. سل یک بیماری جدی است اما با درمان مناسب بهبود می­یابد. سل عمدتاً ریه­ ها را درگیر می­کند. با این حال می­تواند بر هر قسمتی از بدن از جمله غدد لنفاوی، استخوان­ها و سیستم عصبی تأثیر بگذارد.

علائم سل  

علائم معمولی سل  عبارتند از:

سرفه مداوم که بیش از سه هفته ادامه پیدا می­کند و معمولاً با خلط خونی همراه است.

کاهش وزن

تعریق شبانه

درجه حرارت بالا (تب)

خستگی و کوفتگی

کاهش اشتها

تورم­ های جدید که پس از چند هفته برطرف نمی­شوند.

در صورتیکه سرفه می­کنید و این سرفه کردن بیش از سه هفته ادامه داشته و یا اگر سرفه با خون همراه است باید به پزشک مراجعه کنید.

علل سل  

سل از یک باکتری به نام مایکوباکتریوم توبرکلوزیس[2] ناشی می­شود. سلی که بر ریه ­ها تأثیر می­گذارد، مسری ­ترین نوع است، اما معمولاً فقط زمانی سرایت می­کند که به مدت طولانی با فرد مبتلا در ارتباط باشید. به عنوان مثال، اغلب در بین اعضای خانواده ­ای که در یک خانه زندگی می­کنند، سرایت پیدا می­کند.

در بیشتر افراد سالم، سیستم ­ایمنی (دفاع طبیعی بدن در برابر عفونت و بیماری) باکتری را از بین می­برد و شما هیچ نشانه ­ای نخواهید داشت. گاهی ­اوقات سیستم ­ایمنی نمی­تواند باکتری را از بین ببرد اما از انتشار آن در بدن جلوگیری می­کند. این بدان معناست که شما هیچ نشانه ­ای نخواهید داشت اما باکتری در بدن شما باقی می­ماند. به این حالت "سل نهفته[3]" می­گویند. اگر سیستم­ ایمنی بدن نتواند عفونت را از بین ببرد یا مهار کند، عفونت می­تواند به داخل ریه­ ها یا سایر قسمت­های بدن منتشر شود و نشانه ­ها طی چند هفته یا چند ماه ایجاد می­شوند. که این حالت "سل فعال" نامیده می­شود. سل نهفته می­تواند بعداً به سل فعال تبدیل شود، خصوصاً اگر سیستم ­ایمنی بدن ضعیف شود.

سل چقدر شایع است؟

قبل از تولید آنتی ­بیوتیک­ها ، سل یک مشکل عمده سلامتی بود. امروزه این بیماری چندان شایع نیست. با این حال در 20 سال گذشته، مجددا موارد سل در جهان به تدریج افزایش یافته است.  برآورد می­شود که حدود یک سوم جمعیت جهان به سل نهفته آلوده باشند. از این میان، تا 10% در برخی موارد فعال خواهند شد.

درمان سل 

 معمولاً سل با درمان­ کردن بهبود می ­یابد. بیشتر افراد به یک دوره مصرف آنتی­ بیوتیک، معمولاً به مدت شش ماه نیاز خواهند داشت. چندین آنتی ­بیوتیک مختلف استفاده می­شود. دلیل این امر اینست که برخی از اشکال سل، به بعضی از آنتی­ بیوتیک­ها مقاوم هستند. اگر به سل مقاوم به درمان مبتلا شده باشید، ممکن است به درمان با شش داروی مختلف یا بیشتر نیاز باشد.

اگر با شخص مبتلا به سل ارتباط نزدیک دارید، ممکن است آزمایش­هایی انجام شود تا مشخص شود که آیا شما نیز آلوده شده ­اید یا خیر. این آزمایش­ها می­تواند شامل عکسبرداری قفسه­ سینه با اشعه ایکس، آزمایش­های خون و آزمایش پوست که آزمایش مانتو[4] نام دارد، باشد.

واکسیناسیون سل 

واکسیناسیون سل محافظت مؤثری در برابر سل -در 8 نفر از هر 10 نفری که این واکسیناسیون را دریافت می­کنند- فراهم می­کند. در حال حاضر، طبق برنامه واکسیناسیون کشوری واکسیناسیون علیه سل که به نام واکسن ب­ ث­ ژ شناخته می شود، در بدو تولد انجام می­شود.

علائم سل

این علائم به محل بروز عفونت بستگی دارد. سل معمولاً به تدریج توسعه پیدا می­کند. علائم شما ممکن است تا ماه­ ها و حتی سال ­ها پس از آغاز آلودگی، شروع نشود. در برخی موارد عفونت هیچگونه علائمی ندارد، که در این حالت سل نهفته نامیده می­شود. اگر علامت­دار شوید، آن گاه بیماری سل فعال نامیده می­شود. اگر شما یا کودکتان دارای علائم سل هستید باید با پزشک خود صحبت کنید. 

علائم اصلی

نشانه­ های عمومی سل عبارتند از:

کمبود اشتها و کاهش وزن

درجه حرارت بالا (تب)

تعریق شبانه

خستگی و کوفتگی مفرط

این نشانه ­ها می­توانند علل مختلف داشته باشند و همیشه نشانه سل نیستند.

علائم بیشتر

سل همچنین می­تواند بسته به اینکه کدام قسمت بدن آلوده است ، علائم اضافی داشته باشد.

سل ریوی[5]

اکثر عفونت­ ها بر ریه­ ها تأثیر می­گذارند که می­تواند موجب موارد زیر شود:

سرفه مداومی که بیش از سه هفته طول می­کشد و معمولاً با خلط خونی همراه است.

تنگی نفس که به تدریج بدتر می­شود

به این حالت سل ریوی گفته می­شود.

سل خارج ریوی[6]

به ندرت، بیماری سل به نواحی خارج از ریه ­ها، مانند گره­های لنفاوی (غدد کوچک که بخشی از سیستم ­ایمنی را تشکیل می­دهند)، استخوان­ها و مفاصل، دستگاه گوارش، کلیه، دستگاه تولیدمثل و سیستم عصبی (مغز و اعصاب) گسترش پیدا می­کند. در این حالت به بیماری سل خارج ریوی گفته می­شود.

علائم سل خارج ریوی مختلف است، اما می­تواند شامل موارد زیر باشد:

تورم دائم غدد لنفاوی

درد شکم 

درد و کاهش تحرک در استخوان یا مفصل درگیر

گیجی

سردرد مداوم

تشنج 

سل خارج ریوی در افراد با سیستم­ ایمنی ضعیف، مانند افراد مبتلا به  ایدز و  HIV شایع­تر است.

علل سل

سل در اثر نوعی باکتری به نام مایکوباکتریوم توبرکلوزیس ایجاد می­شود. این بیمار زمانی سرایت می­کند که بیمار مبتلا به سل فعال در ریه­ ها، سرفه یا عطسه کرده و فرد دیگری قطرات منتشر شده حاوی باکتری سل را استنشاق می­کند. اگرچه سل به روشی مشابه با سرماخوردگی و آنفلوآنزا سرایت می­کند اما به اندازه آن­ها مسری نیست. باید مدت زمان زیادی را در ارتباط نزدیک با فرد مبتلا به سل باشید تا به سل مبتلا شوید. به عنوان مثال، بیماری سل معمولاً بین اعضای خانواده­ که با هم در یک خانه زندگی می­کنند، منتشر می­شود. بسیار غیرمحتمل است که با نشستن کنار فرد آلوده در اتوبوس یا قطار آلوده شوید. همه مبتلایان به سل، ناقل نیستند. معمولاً کودکان مبتلا به سل یا افراد مبتلا به سل خارج ریوی بیماری را منتقل نمی­کنند.

سل نهفته در مقابل سل فعال

در افراد سالم، سیستم­ ایمنی قادر به از بین بردن باکتری عامل سل می­باشد. با این حال در برخی مواردِ آلوده شدن بدن با باکتری، هیچ  علامتی وجود ندارد (TB نهفته)، یا عفونت در طی چند هفته یا چند ماه شروع به ایجاد علائم می­کند (TB فعال). تا 10 درصد از افراد مبتلا به سل نهفته، در نهایت سال­ها بعد از آغاز عفونت، به سل فعال مبتلا می­شوند. این امر معمولاً زمانی اتفاق می­افتد که سیستم ­ایمنی، به عنوان مثال در طی شیمی درمانی[7]، تضعیف می­شود.

افزایش­ دهنده­ های خطر

هر کسی ممکن است به سل مبتلا شود، اما افرادی که به طور ویژه در خطر هستند عبارتند از:

افرادی که در جاهای پرجمعیت زندگی می­کنند.

افراد مبتلا به بیماری­هایی که سیستم ­ایمنی بدن را تضعیف می­کنند، مثل ایدز

دریافت­ کنندگان درمان­ هایی  که سیستم ­ایمنی را تضعیف می­کنند مثل: کورتون (کورتیکواستروئیدها)[8]، شیمی­ درمانی یا مهارکننده­ های فاکتور نکروزدهنده تومور (TNF)[9] (برای درمان برخی از انواع آرتریت و بیماری­های خاص روده و معده).

افرادی که بسیار کم ­سن یا بسیار مسن هستند – سیستم ­ایمنی افراد کم­ سن یا مسن ضعیف­تر از افراد بالغ سالم است.

افراد با سلامتی ضعیف یا رژیم­ غذایی ضعیف به دلیل سبک زندگی و سایر مشکلات، مانند سوءمصرف موادمخدر، سوءمصرف الکل یا بی­ خانمانی.

تشخیص سل 

چندین آزمایش بسته به نوع سلی که به آن مشکوک هستند، برای تشخیص سل انجام می­شود.

سل ریوی

تشخیص سل ریوی (سلی که بر ریه­ ها تأثیر می­گذارد) می­تواند دشوار باشد و معمولاً چندین آزمایش مورد نیاز است. این آزمایش­ها شامل عکسبرداری از قفسه­ سینه با اشعه ایکس برای بررسی تغییرات نشان­دهنده سل در ریه­ ها می ­باشد. معمولاً نمونه­ های از خلط نیز گرفته شده  و وجود باکتری سل در آن بررسی می­شود. این آزمایش­ها در کمک به تعیین مؤثرترین درمان برای شما، مهم هستند.

سل خارج ریوی

اگر مشکوک به سل خارج ریوی باشید (سلی که در خارج از ریه­ ها رخ می­دهد) چند آزمایش برای تأیید تشخیص انجام می­شود. این آزمایش­ها عبارتند از:

اسکن توموگرافی رایانه ­ای (CT)، اسکن تصویربرداری تشدید مغناطیسی (MRI) یا سونوگرافی قسمت آسیب دیده بدن

اندوسکوپی (بررسی داخل بدن با یک لوله طویل، نازک و انعطاف­ پذیر که دارای یک چراغ و دوربین بوده و از طریق دهان وارد می­شود [10]) یا لاپاراسکوپی[11] ( که لوله از طریق شکاف ایجاد شده روی پوست وارد بدن می شود). 

آزمایش ­های ادرار و خون

بیوپسی (نمونه­ برداری) –نمونه کوچکی از بافت یا مایع قسمت آسیب دیده برداشته شده  و از نظر باکتری سل آزمایش می­شود.

نمونه ­برداری از مایع مغزی- نخاعی –  همچنین ممکن است نیاز به نمونه­ برداری از مایع مغزی- نخاعی بیمار (پونکسیون کمری)[12] باشد. در این صورت یک نمونه کوچک از مایع مغزی-نخاعی[13] (CSF) از انتهای ستون­ فقرات گرفته می­شود. مایع مغزی-نخاعی مایعی است که مغز را احاطه می­کند. می­توان این مایع از نظر وجود سل سیستم­ عصبی (مغز و طناب نخاعی) بررسی کرد. 

تست مانتو

تست مانتو، آزمایشی پرکاربرد برای سل نهفته است. این آزمایش شامل تزریق یک ماده به نام توبرکولین PPD [14] به پوست ساعد است. این آزمایش همچنین آزمایش توبرکولین پوستی (TST) نیز نامیده می­شود. اگر به عفونت سل نهفته مبتلا باشید، معمولاً ظرف  48 تا 72 ساعت پس از آزمایش، پوست شما به توبرکولین PPD حساسیت نشان داده  و در محل تزریق یک برجستگی قرمز و سفت ایجاد می­شود. اگر یک واکنش پوستی بسیار قوی داشته باشید، ممکن است به عکسبرداری قفسه ­سینه با اشعه ایکس نیاز باشد تا تأیید شود که آیا عفونت سل فعال دارید یا خیر.

تست سنجش انتشار اینترفرون گاما[15] (IGRA)

تست IGRI نوع جدیدی از آزمایش خون برای سل است که به طور گسترده در دسترس است.

درمان سل 

معمولاً درمان سل، شامل دوره طولانی استفاده از آنتی­ بیوتیک­ها به مدت چند ماه است. اگرچه سل یک بیماری جدی است که می­تواند در صورت درمان نشدن، کشنده ­باشد اما در صورتیکه درمان تکمیل شود، مرگ و میر آن نادر است. برای بیشتر مردم، بستری شدن در بیمارستان در طول درمان ضروری نیست.

سل ریوی

در صورتیکه سل ریوی فعال (سلی که بر ریه­ ها تأثیر می­گذارد و  علائمی را ایجاد می­کند) در شما تشخیص داده شود، ترکیبی از آنتی ­­بیوتیک­ها در یک دوره شش ماهه به شما تجویز می­شود. دروه­ معمول درمان به صورت زیر است:

دو آنتی ­بیوتیک مخصوص درمان سل (ایزونیازید[16] و ریفامپین[17]) به مدت شش ماه

دو آنتی­ بیوتیک مخصوص درمان سل اضافی (پیرازینامید[18] و اتامبوتول) برای دو ماه اول

ممکن است چند هفته یا چند ماه طول بکشد تا احساس بهبودی کنید. مدت زمان دقیق، به سلامتی کلی و شدت بیماری سل شما بستگی دارد. بعد از دو هفته مصرف دارو، بیشتر افراد دیگر عفونی نیستند و احساس بهبود می­کنند. با این حال، مهم است که مصرف دارو را دقیقاً طبق دستورالعمل ادامه دهید و کل دوره آنتی­ بیوتیک­ها را تکمیل کنید.

سل خارج ریوی

سل خارج ریوی را می­توان با استفاده از همان ترکیب آنتی­ بیوتیک­های مورد استفاده برای درمان سل ریوی، درمان کرد. با این حال ممکن است لازم باشد به مدت دوازده ماه داروها را مصرف کنید.

سل نهفته

سل نهفته زمانی است که شما با باکتری مولد سل آلوده شده­ اید اما علائم بیماری فعال[19] را ندارید. درمان سل  نهفته، معمولاً برای تمام افراد 65 ساله یا کمتر توصیه می­شود. از آنجا که آنتی­ بیوتیک­های مورد استفاده برای درمان سل نهفته، می­تواند باعث آسیب کبدی در افراد مسن شود، در صورت نگرانی از این موضوع، درمان افراد بین 35 تا 65 سال مبتلا به سل نهفته توصیه نمی­شود.

در صورتیکه سل نهفته، مقاوم به درمان باشد، بهبود نمی یابد. در این صورت، ممکن است شما به طور منظم جهت بررسی فعال شدن سل تحت ­نظر قرارگیرید. در برخی موارد بدین علت که خطر فعال شدن عفونت وجود دارد، ممکن است آزمایش و درمان سل نهفته، به افرادی که تحت درمان­ با داروهای تضعیف­ کننده سیستم ­ایمنی مانند کورتون طولانی ­مدت، شیمی­ درمانی یا مهارکننده­ های فاکتور نکروزدهنده تومور هستند (­(TNF توصیه­ شود. درمان سل نهفته معمولاً شامل مصرف ترکیبی از آنتی­ بیوتیک­های مؤثر بر سل مانند ریفامپیسین[20] و ایزونیازید به مدت سه ماه و یا ایزونیازید به تنهایی، به مدت شش ماه است.

پیشگیری از انتقال عفونت

در صورت تشخیص سل­ ریوی شما در حدود دو تا سه هفته در دوره درمان خود ناقل خواهید بود. نیازی نیست در طی این مدت قرنطینه شوید، اما مهم است که برخی اقدامات احتیاطی اساسی را رعایت کنید تا از شیوع سل در خانواده یا دوستان خود پیشگیری کنید. شما باید: 

تا زمانی که تیم درمانی شما تشخیص دهند بازگشت شما خطری ندارد، از محل کار، مدرسه یا دانشگاه خود دور باشید.

همیشه دهان خود را هنگام سرفه، عطسه و خندیدن - ترجیحاً با دستمال یکبار مصرف- بپوشانید.

دستمال مصرف شده را در کیسه پلاستکی در بسته بیاندازید.

در صورت امکان، پنجره محلی را که مدتی در آن­جا بوده ­اید، باز بگذارید تا هوا تهویه شود.

در اتاق مشترک با سایر افراد نخوابید، زیرا بدون اینکه متوجه شوید در خواب سرفه یا عطسه می­کنید.

[1]infected person

[2]Mycobacterium tuberculosis

[3]latent TB

[4]Mantoux test

[5]Pulmonary TB

[6]Extrapulmonary TB

[7]chemotherapy

[8]corticosteroids

[9]tumour necrosis factor(TNF) inhibitors

[10]endoscopy

[11]laparoscopy

[12]lumbar puncture

[13]cerebrospinal fluid 

[14]PPD tuberculin

[15]Interferon gamma release assay

[16]isoniazid

[17]rifampicin

[18]pyrazinamide

[19]active disease

[20]rifampicin